Η Βιάννος αποτελεί έναν από τους πιο ορεινούς Δήμους της Κρήτης με μοναδική ομορφιά και πλούσια Ιστορία. Είναι ένας μαρτυρικός Δήμος, «πληγωμένος» από μια εκ των μεγαλύτερων καταστροφών, που δεν είναι άλλη από το Ολοκαύτωμα της επαρχίας Βιάννου από τους Γερμανούς το 1943, όταν εκτελέστηκαν σχεδόν 500 άμαχοι άνδρες, γυναίκες και παιδιά από διάφορα χωριά της περιοχής.
Είναι ένας ορεινός Δήμος, ο οποίος όμως συνδυάζει την πρόσβαση στη θάλασσα και μάλιστα είναι ο Δήμος με το μεγαλύτερο σε μήκος ακτών στη νότια Κρήτη (περίπου 50 χλμ. ακτογραμμή).
Με βάση το υψόμετρο και τη γεωμορφολογία της, διακρίνεται σε τέσσερις ζώνες με την ορεινή και την ημιορεινή να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο τμήμα του Δήμου, την πεδινή, και τέλος την παραλιακή.
Η ορεινή ζώνη ξεκινάει περίπου από το νότιο τμήμα του πετάλου του όρους Δίκτη και περιλαμβάνει κορυφές άνω των 1000μ. όπως ο Αφέντης Χριστός (2140μ.) και οι δύο κορυφές στα νότιά του (2025μ. και 2005μ.), ο Κισσός (1090μ.), ο Παντούρας (1512μ.), η κορυφή δυτικά της τοποθεσίας Βουρλίδια (1417μ.), η Παπούρα (1827μ.), η κορυφή αμάμεσα στην Κυνηγού και στην Τουρλού (1342μ.), η Κούπα (1190μ.) κ.α.
Όπως είναι αναμενόμενο στη ζώνη αυτή δεν συναντάμε οικισμούς γιατί, εκτός των άγονων εδαφών, τη χειμερινή περίοδο η χιονοκάλυψη είναι εκτεταμένη και παρατεταμένη. Στην ορεινή ζώνη δεσπόζουν τα άγρια τοπία και οι ιδιόμορφοι γεωλογικοί σχηματισμοί όπως πόλγες, δολίνες, σπήλαια, απόκρημνες χαράδρες, γλυφές και άλλα εξωκαρστικά φαινόμενα, καθώς και σπουδαία οικοσυστήματα όπως ένα από τα μεγαλύτερα πευκοδάση της Κρήτης στην ευρύτερη περιοχή της Σύμης.
Η ημιορεινή ζώνη περιλαμβάνει τα υπόβουνα του παραπάνω ορεινού όγκου που κυμαίνονται υψομετρικά από τα 400 έως τα 800 μέτρα. Πρόκειται για τις λοφοσειρές των Απλίκι, Καντηλιώρου, Ρουσοκεφάλας, Κορακιάς, Κεφάλας, Σύμης, Αγίου Θεοδώρου, Κεράτου κ.α. Εδώ, στους πρόποδες και στις πλαγιές των βουνών είναι χτισμένοι οι περισσότεροι οικισμοί του Δήμου, για λόγους προστασίας από τους κατακτητές και πειρατές που εφορμούσαν από τη θάλασσα. Από εδώ επίσης ξεκινάνε τα περισσότερα φαράγγια που έχουν καταστήσει τη Βιάννο τα τελευταία χρόνια ονομαστή στο χώρο των ορειβατών και φυσιολατρών. Σε αυτή τη ζώνη βρίσκονται και οι πιο σημαντικοί αρχαιολογικοί χώροι, καθώς και σημαντικά μνημεία πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς όπως μοναστήρια και εκκλησίες.
Η πεδινή ζώνη καταλαμβάνει μια λεπτή λωρίδα γης στα νότια του Δήμου και είναι η πιο εύφορη, καθώς εδώ καταλήγουν τα ρέματα και τα ποτάμια που διασχίζουν την ορεινή και ημιορεινή ζώνη, τα οποία αφενός εμπλουτίζουν τα εδάφη με τις πλούσιες σε συστατικά προσχώσεις τους, αφετέρου τα ποτίζουν. Σε συνδυασμό με το άριστο κλίμα, διαμορφώνονται ιδανικές συνθήκες για τις καλλιέργειες. Έτσι στη ζώνη αυτή βρίσκονται οι περισσότερες καλλιέργειες και, όπως είναι αναμενόμενο, και τα περισσότερα θερμοκήπια που δημιουργήθηκαν τα τελευταία 50 χρόνια και δυστυχώς έχουν αλλοιώσει αισθητικά το τοπίο.
Η παραλιακή ζώνη τέλος, ταυτίζεται με την ακτογραμμή. Εδώ έχουν κτιστεί οι υπόλοιποι οικισμοί του δήμου, κάποιοι παλαιότεροι και κάποιοι νεότεροι που δημιουργήθηκαν σχετικά πρόσφατα, λόγω της ανάπτυξης του τουρισμού και των θερμοκηπιακών καλλιεργειών.
Την περιοχή της Βιάννου διαρρέουν δύο βασικά ποτάμια, ο Κερατόκαμπος και ο Έργανας που ποτίζει την εύφορη κοιλάδα της Εμπάρου, καθώς και άλλοι μικρότεροι χείμαρροι που ρέουν εποχιακά και διαμορφώνουν βαθιές χαράξεις στο ανάγλυφο που δεν είναι άλλες από τα ολοένα και περισσότερο επισκέψιμα φαράγγια της περιοχής Τα φαράγγια αυτά είναι έξοχα δείγματα των φυσικών διεργασιών που έχουν συντελεστεί στη Βιάννο, αλλά και σε ολόκληρη την Κρήτη, οι οποίες συνδυάζουν τις υποβαθμίσεις του εδάφους λόγω τεκτονικών παραμορφώσεων και τη διαβρωτική δράση των ποταμών που ξεκινούν την πορεία τους από τα ορεινά συμπλέγματα της Δίκτης.
Λόγω των άφθονων νερών και της σύστασης των πετρωμάτων, η Βιάννος έχει πάμπολλες πηγές νερού με σημαντικότερες της Άνω Βιάννου, του Κεφαλοβρυσίου και της Σύμης.
Έδρα του Δήμου είναι ο ιστορικός οικισμός της Άνω Βιάννου, γενέτειρα και ιδιαίτερη πατρίδα του πατέρα του χρονογραφήματος Ιωάννη Κονδυλάκη. Η Άνω Βιάννος έπαιξε ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο για την ευρύτερη περιοχή και γνώρισε σπουδαία ανάπτυξη τις δεκαετίες του ΄50 και του ΄60, κυρίως εξαιτίας του γεγονότος ότι φιλοξενούσε όλη τη μαθητική νεολαία της νοτιοανατολικής, και όχι μόνο, πλευράς του Νομού, σε ένα από τα τρία όλα κι όλα Γυμνάσια που υπήρχαν τότε έξω από την πόλη του Ηρακλείου. Σήμερα η Άνω Βιάννος έχει περί τους 1.000 μόνιμους κάτοικους.
Η Βιάννος βρίσκεται περίπου στη θέση της αρχαίας πόλης Βίεννος ή Βίεννας η οποία βρισκόταν λίγο δυτικότερα. Οι κάτοικοί της ονομάζονταν Βιάννιοι ή Βιέννιοι.
Σύμφωνα με το Στέφανο Βυζάντιο, η Βίεννος ήταν "πόλις Κρήτης, οι μεν από Βιέννου του των Κουρητών ενός, οι δε από της περί τον Άρην γενομένης βίας, ην ενταύθα φασίν από Ώτου και Εφιάλτου των παίδων Ποσειδώνος, και μέχρι και νυν τα καλούμενα εκατομφόνια θύεται τω Άρει". Κατά τον ίδιο συγγραφέα, ο αρχηγός του οικισμού Βιάννος με μια μοίρα Κρητών εγκαταστάθηκαν στην δυτική Γαλατία, όπου ίδρυσαν την νέα Βιάννο την σημερινή Vienne Isère της Γαλλίας.
Ο Pashley αναφέρει ότι κοντά στη Βιάννο βρέθηκε τάφος γίγαντα, ο οποίος πιστεύεται ότι ήταν του Ώτου. Η Βιάννος ήταν αυτόνομη, όπως πιστοποιούν τα νομίσματά της, τα οποία έφεραν στη μία όψη την κεφαλή της Αρτέμιδος ή Βιάννης και στην άλλη ένα λουλούδι με τη λέξη ΒΙΑΝΙ.Η Βιάννος υφίστατο μέχρι τα τέλη του 9ου αιώνα, καθώς αναφέρεται στο 9ο Τακτικό από τον επίσκοπο Βιέννης.
Φαίνεται ότι υπέκυψε έπειτα στην ισχυρή γείτονά της, την Ιεράπετρα. Ελάχιστα ίχνη της αρχαίας πόλης διασώζονται. Εντός κεντρικού δρόμου του χωριού ανακαλύφθηκε χριστιανικός τάφος, του οποίου ο πυθμένας ήταν στρωμένος με πλίνθους, με οπές για να τρέχουν τα υγρά του νεκρού στον κάτω κενό χώρο. Σε μαρμάρινη πλάκα ήταν η επιγραφή "ενθάδε κείται Αναστάσιος...".
Κατά την Ενετοκρατία η Βιάννος ήταν το μεγαλύτερο χωριό της Castellania Belveder. Ο τόπος ήταν πλούσιος και μεγάλος την περίοδο εκείνη. Αναφέρεται στον Καστροφύλακα (Κ97) με 1.006 κατοίκους το 1583. Το 1834 είχε 103 χριστιανικές και 90 τουρκικές οικογένειες. Το 1881 είχε 335 Τούρκους και 918 Χριστιανούς κατοίκους.
Το 1822 και το 1866 καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Τούρκους. Είναι γενέτειρα του λογοτέχνη Ιωάννη Κονδυλάκη, που είναι γνωστός για τα έργα του "Ο Πατούχας", "Όταν ήμουν Δάσκαλος", "Η Πρώτη Αγάπη", "Οι Άθλιοι των Αθηνών" κ.α. Μάλιστα, η προτομή του δημοσιογράφου και συγγραφέα, έργο του Γιάννη Κανακάκη, βρίσκεται σε κεντρικό σημείο του χωριού.
Στην Άνω Βιάννο λειτουργεί από τις αρχές του περασμένου αιώνα Γυμνάσιο - Λύκειο. Στον ίδιο χώρο ολοκληρώθηκε και λειτουργεί κλειστό γυμναστήριο.
Στη Βιάννο και τα γύρω χωριά το 1943 κατά τη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής, έγιναν μαζικές εκτελέσεις. Περίπου 500 άνθρωποι συνολικά εκτελέστηκαν. Για αυτό και κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου τελείται μνημόσυνο για τα θύματα του ναζισμού.
